To przede wszystkim obrazy, ale także rzeźby i grafiki. Pochodzą z kolekcji m.in. Muzeum Narodowego w Lublinie, Muzeum Narodowego w Poznaniu, Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Okręgowego im. L. Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, a także ze zbiorów własnych Muzeum im. Jacka Malczewskiego. - Międzywojenne życie kulturalne ówczesna krytyka często porównywała do parlamentu – z prawicą, lewicą i centrum. Mianem lewicy określano awangardę, prawica to grupy najbardziej konserwatywne, natomiast centrum stanowiły ugrupowania łączące tradycję z nowoczesnością. Dobierając muzealia na tę wystawę staraliśmy się pokazać nie tylko wszystkie najistotniejsze ugrupowania działające w dwudziestoleciu, ale także uświadomić oglądającym, jak bardzo ta twórczość była różnorodna – tłumaczy Damian Jendrzejczyk, kurator ekspozycji „Artystyczny powrót do przeszłości. Sztuka polska dwudziestolecia międzywojennego”, kustosz w Dziale Sztuki Muzeum im. Jacka Malczewskiego.
Pierwszym polskim ugrupowaniem awangardowym byli Ekspresjoniści Polscy albo inaczej formiści (1917-22). Za głównych organizatorów grupy, która liczyła ok. 30 osób, uważa się braci Zbigniewa i Andrzeja Pronaszków oraz Tytusa Czyżewskiego. Formiści przede wszystkim nie chcieli dłużej kopiować wiernie rzeczywistości. Ich celem było także stworzenie nowego języka formalnego, polegającego na czerpaniu wzorów zarówno z kierunków awangardowych: kubizmu, futuryzmu czy ekspresjonizmu, jak i lokalnej sztuki prymitywnej, której rolę, w polskich warunkach, pełniła sztuka podhalańska. Formistów na radomskiej wystawie reprezentują m.in. Leon Chwistek, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Konrad Winkler czy Zbigniew Pronaszko.
- Awangardę na terenie dawnego zaboru pruskiego tworzyło, powstałe na przełomie 1917 i 1918 roku w Poznaniu, Zrzeszenie Artystów „Bunt”. Członkowie grupy kojarzeni są przede wszystkim z grafiką, ale uprawiali także malarstwo olejne, akwarelę, rysunek, pastel i rzeźbę. Ba, projektowali nawet meble, tkaniny i scenografie – wylicza Damian Jendrzejczyk.
- Twórczość poznańskiego zrzeszenia pokazujemy poprzez grafiki m.in. Stanisława Kubickiego, Jerzego Hulewicza oraz Stefana Szmaja. Pierwszy okres awangardy reprezentuje również powstałe w Łodzi ugrupowanie literacko-artystyczne Jung Idysz (1919-21). Należeli do niego artyści i literaci pochodzenia żydowskiego, m.in. Mojżesz Broderson, Jankiel Adler, Marek Szwarc, Henryk Barciński, Zofia Gutenżanka i Dina Matusówna. Jung Idysz to dążenie do stworzenia nowej sztuki żydowskiej - niezależnej od sztuki polskiej, czerpiącej inspirację z własnej historii, tradycji, literatury czy ornamentyki synagogalnej. Spośród wszystkich grup artystycznych działających w Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym najbardziej radykalny, awangardowy program reprezentowały trzy ugrupowania: Blok (1924-1926), Praesens (1926-39) i „a.r.” (1929-36).
- Hasłem przewodnim Bloku była konstrukcja – zapożyczona z terminologii architektonicznej, a odnosząca się zarówno do kwestii czysto formalnych: struktury i kompozycji obrazu, jego tektoniki, jak i wzajemnego układu form linii, barw, przestrzeni i płaszczyzn – tłumaczy kurator ekspozycji. - Tę radykalną awangardę możemy poznać oglądając prace m.in. Mieczysława Szczuki, Henryka Stażewskiego, Władysława Strzemińskiego, Stanisława Zalewskiego i Andrzeja Pronaszki. Ostatnią – jeśli chodzi o lata działalności - na lewicy jest Grupa Krakowska (1932-37). Powstała na Akademii Sztuk Pięknych, z inicjatywy studentów: Leopolda Lewickiego, Janasza Sterna i Henryka Wicińskiego. Elementem spajającym jej członków były ich lewicowe poglądy, wynikające przede wszystkim z obserwowanych nierówności społecznych. - Grupę Krakowską reprezentują prace graficzne, rysunkowe i rzeźbiarskie Saszy Blondera, Leopolda Lewickiego i Marii Jaremy – mówi Damian Jendrzejczyk.
Środek polskiej sceny artystycznej, łączący tradycję z nowoczesnością, zajmowało Stowarzyszenie Artystów Plastyków „Rytm” (1922-32). - W twórczości większości rytmistów charakterystyczne było zwrócenie się w stronę nowego klasycyzmu, który pojawił się w sztuce europejskiej jeszcze przed 1914 rokiem, a popularność zyskał po zakończeniu wojny. Panujący przez cztery lata chaos, ogrom zniszczeń i ludzkie tragedie spowodowały, że i artyści, i społeczeństwo zaczęli szukać wytchnienia w sztuce, oczekując od niej powrotu do form uporządkowanych i harmonijnych – wyjaśnia kustosz Działu Sztuki MJM. - Jak wyglądało to centrum, możemy się przekonać, oglądając idylliczne pejzaże Wacława Borowskiego, reprezentujące tendencje klasycyzujące prace Eugeniusza Zaka, Henryka Kuny, Tymona Niesiołowskiego, Stanisława Rzeckiego oraz inspirowane folklorem gwasze Zofii Stryjeńskiej i drzeworyty Władysława Skoczylasa.
Z kolei jednym z najbardziej tradycyjnych ugrupowań artystycznych dwudziestolecia było Bractwo św. Łukasza (1925-1939), którego członkowie zorganizowali swoją pracę na wzór średniowiecznego cechu. Powstało w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych pod wpływem metod nauczania Tadeusza Pruszkowskiego, który dbał o bardzo dobre opanowanie warsztatu malarskiego, zasad rysunku i kompozycji, uważając, że jedynym sposobem osiągnięcia celu, poza wrodzonym talentem, jest systematyczny trening. Podobne choć mniej ortodoksyjne podejście miał Ludomir Sleńdziński który kilka lat wcześniej skupił wokół siebie 25 artystów. Wileńskie Towarzystwo Artystów Plastyków postawiło sobie za cel stworzenie polskiej sztuki narodowej. Ekspozycję zamykają prace ugrupowań artystycznych reprezentujących tendencje kolorystyczne, takie jak Komitet Paryski, Jednoróg, Zwornik oraz Pryzmat. Koloryzm zdominował sztukę polską w latach trzydziestych XX wieku i był w niej obecny jeszcze w 2. poł. XX wieku. Jedną z najważniejszych cech ich malarstwa była ucieczka od sztuki tematycznej na rzecz neutralnej tematyki takiej jak martwa natura, pejzaż oraz portret. Przedstawienia te nieobciążone wszelką literaturą dawały możliwości do malarskich eksperymentów.
Wystawę „Artystyczny powrót do przeszłości. Sztuka polska dwudziestolecia międzywojennego” można oglądać do 9 lipca. Towarzyszy jej 224-stronicowy, bogato ilustrowany katalog. Natomiast w niedzielę, 25 czerwca o godz. 12 muzeum zaprasza na wykład „Od klasycznego piękna do erotycznego formowania. O rzeźbie polskiej dwudziestolecia”, który wygłosi dr Ewa Ziembińska, historyczka sztuki, wykładowczyni, kuratorka zbiorów Muzeum Rzeźby im. Xawerego Dunikowskiego w warszawskiej Królikarni.
